Enterro da "anxeliña" Ofelia Pérez Pérez saíndo da igrexa parroquial de Santiago en San Francisco.
ANTIGAS
TRADICIÓNS VIVEIRESAS DA MORTE E DO DÍA
DE DEFUNTOS
DAS
ORIXES Á ACTUALIDADE
O culto aos mortos relacionado na actualidade co Día de Todos os Santos e Defuntos responde a antigas tradicións pagás que foron cristianizadas nos tempos do emperador romano Diocleciano, cando os crentes celebraban a eucaristía nas catacumbas acompañando aos restos mortais dos mártires. Logo, en 608, co Papa Bonifacio IV, a data do 1 de novembro, consagrouse como celebración para gabar á Virxe María e aos santos mártires.
Finalmente, o papa San Gregorio VII fixou definitivamente a conmemoración no século VIII para dedicala á festividade de Todos os Santos. En adiante, estendeuse o costume de ofrendar nesa data unha misa en recordo dos santos e defuntiños cristiáns, ao tempo que se afianzou a denominación de Mes dos Mortos ou Defuntos, fronte aos nomes tradicionais de Novembro, San Martiño e Santos. Na Mariña aínda existe a crenza da asistencia das ánimas ás misas que se celebran no Día de Defuntos. A morte sempre mantivo unha fonda presenza na memoria colectiva dos nosos devanceiros debido á fonda pegada que deixaron na localidade as dúas ordes mendicantes por excelencia: os franciscanos e os dominicos, instalados extra muros na parte norte e sur da poboación. Ambas as dúas ordes foron durante a Idade Media, a Moderna e os primeiros trinta anos do século XIX, as encargadas de realizar as exequias fúnebres e predicar a palabra de Deus na Terra de Viveiro. Velaí a gran influencia que deixaron nos oficios e tradicións relixiosas, á hora de poñer nomes aos recen bautizados ou de amortallar aos defuntos cos hábitos das devanditas ordes. Outro tanto pasou con determinados ritos da Semana Santa, hoxe esquecidos, que xiraban ao redor da fugacidade da vida e da repentina chegada da morte; recordemos o ritual da Orde Terceira Franciscana que relatou Ramón Canosa no seu libro Historia menuda de un pueblo gallego:
“(… ) lo más sobrecogedor de los actos lo constituía un ceremonioso simulacro de muerte que en tiempos corría a cargo infaliblemente de un anciano virtuoso y respetable. El “tío Marolo” se tendía en el suelo sobre negro paño, su cabeza en reposo sobre una calavera que la fantasía popular quería atribuir a un náufrago desenterrado por la galerna en el Cenvedo, y a este Hermano se le dedicaban escalofriantes cánticos funerarios.
Después de tan tenebroso artificio, la regla tradicional exigía que el que hacía de muerto recorriera, con la calavera en la mano la ristra de fieles para dejar en frecuentes paradas la escalofriante sentencia: “Hermanos, acordaos de la muerte, que los niños recibían con un repliegue ondulante de sus filas, como mies soplada por el viento”.
Realmente, a cultura da morte mantivo ao longo do tempo unha fonda presenza na sociedade galega e sempre impuxo o maior dos respectos con só mencionala. Por este motivo, determinadas crenzas e visións como a Santa Compaña consideráronse verdadeiros temas tabús, dos que apenas se falaba por medo ás consecuencias negativas que puidesen orixinar. A Literatura coas Danzas da Morte e a propia Igrexa católica fomentaron o medo á morte co recordo permanente da fugacidade da vida. Na maioría dos “frontis” dos portalóns de entrada aos vellos cemiterios parroquiais sempre había unha sentenza labrada en pedra, acompañada dun pequeno calvario, dunha caveira con tibias ou, incluso, unha gadaña como símbolos representativos da morte. Noutras ocasións, as caveiras eran naturais como as tres que permanecían expostas ao público na entrada do cemiterio de Magazos, en 1897. Entre as moitas inscricións desaparecidas recuperamos a seguinte que figuraba na lumieira da porta de acceso ao antigo cemiterio de San Francisco, clausurado por mor da pandemia gripal de 1918:
“Pasajero, esta portada / Es portada de la muerte / Ruega por los que aquí yacen / Pues igual será tu muerte”.
Noutros casos as sentezas podían ser máis prosaicas e descarnadas como a seguinte escrita en galego e que tamén desapareceu do cemiterio de Vilanova de Lourenzá:
“Aquí están os nosos ósos/ Agardando polos vosos”.
Moitas son as supersticións e crenzas que aínda perduran en Galicia sobre as ánimas, a Santa Compaña e os rituais da morte, como o do “abellón”, tan variados e interesantes dende o punto de vista antropolóxico, etnográfico ou relixioso. Especialmente, nestes tempos nos que os vellos prantos e ritos mortuorios corren o risco de desaparición, por mor dos múltiples cambios socio económicos acontecidos nos últimos anos na sociedade galega. Coas novas mentalidades e os xeitos de vida modernos a morte perdeu gran transcendencia. Se ben no cada vez máis despoboado mundo rural os enterros continúan sendo un dos últimos actos sociais que aínda manteñen un fondo senso comunitario, en troques, no ámbito urbano a morte parece agocharse como se non quixese existir. Así, na maioría das vilas e cidades están a perderse totalmente os antigos ritos como os toques de campá que anunciaban cos seus graves e metálicos sons o deceso dunha defuntiña, dun defunto ou dun tenro anxiño, acompañado sempre do áxil repicar a “ben vai”. Agora, coa moda dos tanatorios e das cremacións semella mesmo que o pasamento converteuse en algo frío, distante e irrelevante socialmente.
Porén, a festividade de Todos os Santos deixounos este ano unha estampa un chisco máis tristeira que en anos anteriores pola ausencia obrigada de moitas familias de viveireses que residen fóra da localidade. Malia as circunstancias, á pandemia reinante e ás restricións existentes, a tradición de recordar e gabar aos nosos finados non impediu que os cemiterios volveran converteren nos lugares de cita obrigada para as familias, gardando iso si as distancias, o número de visitantes e as precaucións establecidas. Igualmente, chamounos grandemente a atención comprobar como a maioría das sepulturas da Altamira permanecen engalanadas cunha gran variedade floral que conforma unha gran onda de arumes delicados e un enorme mosaico multicolor de crisantemos, caraveis, rosas, lirios, orquídeas, nardos, margaridas, pensamentos… alumeado permanentemente polo escintileo de pequenas luces trementes dedicadas aos defuntiños.
Tampouco debemos esquecer que dende moi antigo, nos cemiterios predominaron sempre dúas cores entre a diversidade da botánica funeraria: o branco dos mármores e o verde dos vexetais; o branco como símbolo de pureza, de paz e tranquilidade fronte á cor negra propia do loito e da tristura. Mentres. o verde simboliza principalmente a rexeneración primaveral, a xuventude, a forza da vida, a resurrección e inmortalidade das almas. Outros símbolos florais importantes nos cemiterios son os salgueiros choróns sempre elegantes e melancólicos, os cipreses apuntando cara ao ceo, repousados e serenos coma a ascensión das almiñas ou as palmeiras, árbores mediterráneas propias dos Santos Lugares, máximo símbolo da metamorfose e da elevación da saiba na natureza.
As visitas individualizadas, silentes e rápidas contrastan coas doutros anos máis repousadas e mesmo rebuldeiras, pois as citas anuais por Todos os Santos e Defuntos sempre tiveron un aquel de encontro entre as familias viveireses que viven fora da localidade e regresaban puntualmente en data tan sinalada para honrar aos seus mortos. Nesta ocasión, evidentemente, bótanse en falla moitos destes viveireses que deberon gardar as obrigadas normas restritivas nos seus fogares de residencia.
OS BANQUETES FÚNEBRES
Sen dúbida, un dos costumes máis arraigados na Terra de Viveiro e na antiga provincia mindoniense era o denominado “pan do defunto”, unha tradición moi antiga que consistía en compartir o pan e a comida nos enterros e no día dos defuntiños. Neste día, especialmente, os familiares tiñan por costume achegarse ás igrexas e cemiterios parroquias para xantar e acompañar aos defuntos durante toda a xornada. Debido aos moitos abusos e excesos cometidos, o bispo de Mondoñedo Antonio de Guevara, reaccionou ante tales manifestacións consideradas pagás coa emisión de distintas prohibicións contidas nas constitucións Sinoidais de 1540:
“Item hallamos tener en costumbre en muchas partes de este nuestro obispado que en los mortuorios que hazen y el dia de los finados que es otro día de Todos los Santos, comen y beven y ponen mesas dentro de las iglesias y, lo que es peor, ponen jarros y platos encima de los altares, haziendo aparador de ellos. Ordenamos y mandamos que nadie sea osado en los semejantes mortuorios y honras y dias de finados comer ni bever en las iglesias, so pena que pague cada uno dos ducados y el cura o retor que lo consintiere quatro.
O bispo Guevara tamén criticaba as excesivas mandas dos defuntos á hora dos enterramentos, pois segundo manifestaba gastaban nos convites comunais gran parte da súa facendas ficando os seus herdeiros cargados de débedas. As prohibicións castigadas coa excomuñón maior e multa de mil maravedís, en cambio, excluían aos cregos e os seus ministros que si podían figurar entre os convidados nos velorios e enterros:
“(…) ordenamos y mandamos que, de aquí adelante, en toda nuestra diocesis ningún heredero ni testamentario ni cumplidor ni otro qualquiera que sea de algun difunto, no sea osado de hazer algun gasto de comer ni de bever en el enterramiento ni en las obsequias ni en las honrras ni en el cavo de año de tal difunto, si no fuere con los sacerdotes y sus ministros que fueron a celebrar y a enterrar el tal difunto a los cumplidores testamentarios y a los hermanos y primos hermanos de tal difunto, con que no exceda de doze personas de todos parientes y testamentarios; y so color de pobres, no queremos que vaian otros ningunos, si no fuere algun pobre que anda de puerta en puerta”.
Non menos curiosa resultaba a prohibición que realizaba o Bispo mindoniense en contra dos rapaces que andaban a pedir polas casas os galanos dos defuntos ao igual que facían polas festas do Nadal e os Maios:
“Item nos consto por la visita que el dia de Todos los Santos u otro dia de finados andan todos los muchachos de la feligresia a pedir por las puertas y les dan pan y carne y vino y frejoos y pijoles y otras cosas, y que piden assi los hijos de los ricos como de los pobres, lo qual come cada uno en su casa; y, a las vezes, llevan mas los ricos que los pobres; y por ser mas este rito gentilicio que christiano, ordenamos y mandamos que, de aquí adelante, ningun muchacho vaia aquellos dos días de puerta en puerta a pedir, sino que el beneficiado o retor y el primiciero y otro que nombrare la feligresía pidan aquel pan y todo lo demas que les dieren repartan en la iglesia el dia de los finados entre los pobres y necesitados, so pena que el padre o madre que embiare a su hijo a pedir aquellos dias pague mill maravedis”.
Certamente, non sabemos o resultado que tiveron estas amoestacións pois, en distintas ocasións os bispos prohibiron insistentemente estas ofrendas laicas, especialmente nos bispados de Mondoñedo, Lugo, Ourense e Tui. E tan só vinte tres anos despois, en 1563, sabemos que o futuro Gobernador e Capitán Xeral de Filipinas Gómez Pérez das Mariñas, ao enviuvar e para celebrar as honras fúnebres da súa segunda dona, María Sarmiento de Ribadeneyra , solicitou autorización ao Concello para introducir en Viveiro tres pipas de viño de Ribadavia e de Ourense, o que demostra que malia ás prohibicións, a nobreza continuaba celebrando con abondosas comidas e grandes libacións os actos fúnebres.
Nas parroquias do mundo rural, despois da comida fúnebre, os asistentes acostumaban entrar con grande silencio e collidos da man no habitáculo onde permanecía exposto o cadáver de corpo presente, ao tempo que comezaban a dar voltas ao redor do morto imitando o zunido das abellas coa boca. Ninguén podía deixar de dar voltas nin de imitar o ruído das abellas, porque de facelo sería un claro sinal da súa próxima morte.
Até hai poucos anos era habitual ofrecer nos enterros pan, viño e racións de carne ou peixe, segundo a capacidade económica das familias dos defuntos. De aí, o refrán español “El muerto, al hoyo, y el vivo, al bollo”.
Cando finaba un fidalgo importante da Vila, era costume que os seus caseiros do rural acudisen ao enterro como levadores e portadores das fachas. Normalmente, ao remate das honras fúnebres, os caseiros recibían a comida e eran agasallados cun corte de tela de vicuña para que puidesen facen un traxe negro de pano. Noutras ocasións, os beneficiados por levar o cadaleito dos señores eran seis ou doce pobres de solemnidade que tamén recibían os favores do defuntiño ou defuntiña. En Mañón, Couzadoiro, Loiba e outras aldeas da contorna, había o costume de repartir o “pan do defunto” polas casas dos veciños, e cando estes visitaban a morada do morto para asistir ao velorio tamén levaban café, comida e cartos, sobre todo cando se trataba dunha familia moi humilde. Igualmente, nas aldeas, cando facían o traslado do cadaleito cara a igrexa para celebrar a misa de corpo presente antes do enterro, tiñan por costume colocar unha manchea de pezas de pan cocidas expresamente para agasallar aos pobres e moinantes que agardaban o paso do cortello fúnebre nas encrucilladas dos camiños ou nos pousadoiros dos cruceiros. Dende sempre na cultura galega, as encrucilladas, as cruces e cruceiros foron considerados lugares máxicos relacionados coas ánimas, a Compañía, a Pastoriña, a Pelegrina, o Cabalo branco e outros seres imaxinarios. Na contorna dos cruceiros tiñan lugar os enterramentos dos anxeliños mortos prematuramente ou sen bautizar, así como distintas prácticas ofertatorias: colocación de exvotos, esmolas monetarias ou en especie, flores, velas acesas, púcaros con leite, sal, ovos… Estas ofrendas realizábanse para tratar de evitar as enfermidades do gando, o mal de ollo e outras crenzas. Debido as múltiples supersticións existentes arredor das encrucilladas e das ánimas do Purgatorio a Igrexa puxo grande interese en cristianizar estes paraxes demoníacos, converténdoos en lugares de devoción e rezo con valor penitencial ou de obtención de indulxencias.
A FESTA DOS MAGOSTOS, OS COLARES DE ZONCHOS E AS CABAZAS
O Magosto ten como principal día de celebración a tarde do primeiro de novembro ou Día de Todos os Santos, na véspera de Defuntos, aínda que tamén pódese celebrar até o San Martiño. Os Magostos gardan as esencias primixenias do animismo panteísta, arredor das fogueiras (o lume, o fume/aire e a cinza), coas castañas e o viño novo como protagonistas principais.Trátase dunha das festas máis populares do outono, na que participan maioritariamente os máis novos coa finalidade de darlle a benvida á chegada do tempo ventoso, frío e escuro, previo á entrada do inverno. As fogueiras para asar as castañas fanse nos soutos onde se varean e apañan os froitos das ouriceiras, pero tamén pódense cociñar nas casas. Cando os Magostos se realizan ao aire libre cóntase que non é bo cuspir no lume nin apagalo de repente, pois hai que deixalo morrer lentamente porque ao ser a noite das ánimas, estas acoden a quentarse nel.
No domingo de Todos os Santos, os meniños e meniñas de Viveiro saen á rúa con grandes colares de castañas pendurados do pescozo e, mesmo, compiten entre deles por ver quen leva o máis grande. Os colares fannos as avoas e nais con “zonchos” que son castañas cocidas coa pel, sal e un anaquiño de fiúncho. Despois acoden ao cemiterio cos proxenitores e participan nos xogos da rúa cos amigos ao tempo que comen as castañas con gorencia. A tradición di que cada zoncho que se lle saca ao colar é unha almiña que liberas do purgatorio. Cóntase, igualmente, que as castañas, un dos derradeiros froitos do outono xunto co millo, as uvas, mazas, figos, cogomelos, abelás e as noces, representan a propia morte cos seus froitos pechados no interior dos ourizos e a súa cor marrón escura. Coma se dunha contraposición aparente se tratase, non deixa de chamarnos a atención o feito de que sexan precisamente as xeracións máis novas as encargadas de agasallar cuns zonchos aos maiores. Ante as reiteradas peticións ou impetracións dos máis vellos, os meniños responden co simbolismo de dar un ou varios zonchos, coma se realmente estivesen regalándonos máis anos de vida, trunfando así sobre a morte.
En Viveiro, ao igual que noutros sitios de Galiza, as castañas cómense de moitas maneiras, sendo tradicional asalas nas brasas ou cocelas en auga con fiúncho ou en leite. Ademais, as castaña secas ou maiolas foron a base principal da alimentación, antes da chegada das patacas de América, pois o caldo galego elaborábase daquela con castañas, verdura, un aquel de carne e untaza. De feito, cando as “batatas” comezaron a súa expansión polas terras altas de Viveiro (1736), adoptaron o nome de castañas mariñas, castañolas, “criadillas de tierra”, castañas de indias ou patacas.
Xunto cos colares de zonchos tamén foi sempre tradicional o tallado das cabazas, caiotas ou “calabazotes” que agora están tan de moda coa celebración do mercantilizado Halloween americano (Hallow´s Eve,vixilia de Todos os Santos) que deriva da Festa céltica do Samhaim ou Samaín irlandés. Este ven ser a celebración da noite do fin de outubro ao 1 de novembro. Desta antiga tradición do tallado das cabazas imitando facianas antropomorfas ás que lles metían unha veliña dentro para causar anguria e arrepío na noite de Defuntos, tennos falado o noso gran amigo e mestre Lois Tobío no artigo intitulado Unha fonte, publicado na revista luguesa Ronsel, en 1982:
“(…) Nestas casas –refírese ao barrio viveirés da Ribeira– vivían os rapaces meus compañeiros da escola que por Santos e Difuntos puñan tamén nas fiestras as cabazas valeiras e furadas, cunha veliña dentro, como arripiantes caliveras, cando levábamos pendurados do pescozo rosarios de zonchos que arrincábamos da pouco e xantábamos con gorencia”.
Ademais das castañas e as cabazas tamén son propios do mes de Santos outras sobremesas e doces como os buñuelos de vento, os osos de santo ou mesmo os mazapáns.
Moito poderíamos falar do ritual dos enterros e dos medos e supersticións que sobre a morte mantiñan os mariñeiros que vivían no barrio da Pescadaría (actual Luís Trelles), estes non ousaban pasar preto dos desaparecidos cemiterios de Santa María do Campo ou de San Francisco, especialmente nos cálidos veráns, debido as visións nocturnas das fachas ou fogos fatuos, así como ao efecto verdecente, semellante ás auroras boreais, que causaban as fosforescencias dos osos sobre a terra dos camposantos.
Nas vilas mariñeiras perviven honras propias vencelladas ao mundo do mar: a tradicional ofrenda floral dende o peirao, como fixo onte Burela, ao engalanar o monumento ao Náufrago; así aparece cada ano por estas datas o de Celeiro. Nalgúns portos a presenza da morte acada episodios estremecedores, tales como na viaxe final levar o coche fúnebre ao peirao para cumprir o derradeiro desexo do defunto: despedirse do mar. Ou, conta José Sande Novo, “O Cornán”, patrón da lancha de Espasante “El Marqués” na galerna de 1961, ao recalaren salvos no Barqueiro, velaron á Virxe do Carme durante 24 horas e fixéronlle procesión.
Disque que coa baixamar, quen estaba na agonía soía achegarse á morte,como se o levase o mar.
Non menos curiosas resultan as múltiples historias contadas polos enterradores nas tabernas baixo a calor dun “chiquito” de viño, debullando conversas nas que desvelaban como os defuntiños deixaban a parroquia de vivos ben traxados ou espidos cunha saba facendo de sudario, acompañados unicamente por algunha das súas prendas ou diversións máis queridas como reloxos de peto e “leontilla”, espertadores, naipes, dados, billetes e moedas, xornais, revistas, libros, tesoiras, paraugas, dedais ou botellas de licor de guindas, xerez, ron ou coñacs que en máis dunha ocasión teñen descorchado e degustado, anos despois, os máis ousados e botados para diante…
Outro tanto poderíamos facer comentando algunhas das historias arrepiantes que pasaban de boca en boca, de xeración en xeración, a través das conversas nas lareiras e nos fiadeiros nas noites de invernía cando a Santa Compaña e a Pastoriña vagaban polos camiños purgando os seus pecados. Así, o escritor Ánxel Fole, en “Á lus do candil”, nárranos con tan excelente prosa como xenial humor no relato “Os defuntos falan castelao”.
Que mellor despedida para rematar o presente artigo que o recordo entrañable do Tío Carrolo! Deste vello enterrador viveirés, Amaro Fernández Pardo de Cela deixounos a seguinte semblanza no seu libro titulado Por Tierras de Hispania. Del Landrove al Aconcagua, publicado na Imprenta La Puritana de M. Blanco, en Andújar (Jaén):
“Recuerdo también, entre los tipos inconfundibles de mi pueblo, al Carrolo, viejo enterrador, siempre borracho, quien, cuando ya cargado con las apuradas copas de “caña” y vino, lanzábase a las calles y llamando a las puertas y ventanas de las casas de los señores que más figuraban, íbales diciendo: -“Don Fulano, puede V., señor, estar tranquilo, que cuando sea ocasión, yo lo he de enterrar con mucho cuidado y cariño”…
Carlos Nuevo Cal (Cronista Oficial de Viveiro)
Comentarios
Publicar un comentario